Medya

İnternet ve dijital teknolojilerin yaygınlaşması ile beraber gazetecilik medya şirketlerinin tekelinden çıkarak sıradan vatandaşın da gerçekleştirdiği bir etkinlik haline gelmeye başladı. Günümüzde bir kamera ve internet bağlantısına sahip olan herkes gazetecilik faliyetlerinde bulunabilmektedir. Yurttaş gazeteciliği adı verilen bu süreç haber üretimi sırasında her şeyden önce eşik bekçileri olmadan halkın önemsediği konuları haber malzemesi yapan, yurttaşları tartışmaya çağıran, kârdan çok kamuyu bilgilendirme önceliği ile geleneksel medyadan ayrılmaktadır

 

Bu durum başından beri sanal alanın yeni bir kamusal alan haline gelebileceği ve demokrasileri güçlendirebilecek bir potansiyele sahip olduğu tartışmalarına yol açsa da (Papacharassi, 2002) bu iyimser bakış açısı her şeyden önce dijital bölünmenin yarattığı eşitsizlikler ve ardından yalan haberlerin yıkıcı etkileri ile beraber düşüşe geçti.

Öyledir ki sıradan bireylerin, profesyonel gazetecilerin sahip olduğu teyit mekanizma ve yeteneklerine sahip olmamaları yanlış bilginin dolaşıma girerek bilgi kirliliği oluşturmasına yol açıyor. Daha kötüsü, troll olarak adlandırabileceğimiz kimi bireyler, yanlış bilgileri kasıtlı olarak dolaşıma sokabiliyor. Bu yüzden özellikle doğal afet ya da toplumsal olayların gerçekleştiği kriz anlarında doğru bilgiye ulaşmak oldukça sorunlu hale gelirken haber ya da bilgi doğrulama mekanizmaları günden güne önem kazanmaktadır.

Bu anlamda dünya çapında onlarca girişim bulunurken Türkiye’de Teyit.org ve Dogrulukpayi.com gibi kâr amacı gütmeyen kuruluşlar yalan haber doğrulama sürecine katkılar sunmaktadır. Bu yazıda Alternatif Bilişim Derneğinin katkıları ile düzenlenen Yalan Haber Sempozyumu, DogrulukPayi Atölyesi ve Teyit.org’un düzenlediği Fact-ory atölyesine dair izlenimlerimi paylaşacak, Türkiye’de haber doğrulama gündemini özlü bir şekilde tartışacağım.

Teyit.org’dan Ali Osman Arabacı, dogrulukpayi.com’dan Verda Uyar ve Avukat Faruk Çayır’ın katıldığı Yalan Haber Sempozyumu 18 Mart 2019 tarihinde Ankara’da bulunan Türkiye Barolar Birliği Eğitim Merkezi konferans salonunda gerçekleşti. Sempozyumda dinleyiciler yanlış bilgi türleri, doğrulama yöntemleri ve doğrulama yöntemlerinin kullanım alanları hakkında bilgilendirildi. Doğrulukpayı Atölyesi ise 13 Nisan’da Doğrulukpayı organizasyonundan gönüllülerin katılımıyla Latanya Hotel’de gerçekleşti.

Yanlış bilgiden bahsedildiğinde her şeyden önce verification (doğrulama) ve fact-checking (doğruluk kontrolü) arasındaki farklılıktan bahsetmek gerek. Doğruluk Payı atölyesinde bu ayrım, fact-checking’in siyasilerin, kamuya mal olmuş kişilerin siyasi demeçlerinin kontrolü, verification ise herhangi bir bilginin doğrulanması için kullanılan bir yöntem olduğu dile getirildi. Ne var ki neyin bir siyasi olay olarak kabul edilip edilemeyeceğinin çizgileri oldukça muğlak.

Bir kadın cinayeti hakkında verilen demeç her ne kadar şahsi görünse de olabildiğince siyasi bir doğaya sahip olabilir dolayısıyla Doğruluk Payı Atölyesinde yapılan bu ayrımın kullanışlı olmadığı kanısındayım. Ne var ki Mantzarlis bu iki kavram için farklı tanımlar sunuyor.  Ona göre verification yayın öncesi, fact-checking ise yayın sonrası yapılan doğrulama işlemlerine işaret ediyor. Dolayısıyla verification kavramı haber yazımı sırasında gerçeklere ulaşma çabası iken fact-checking bir metinde iddia edilenlerin sonradan kontrol edilmesi anlamına geliyor.

Bu küçük ayrıma değindikten sonra yanlış bilginin türleri ve yayılma sürecinden bahsedebiliriz. Yanlış bilginin en yaygın yedi türü parodi, çarpıtma, taklit, uydurma, hatalı ilişkilendirme, bağlamdan koparma ve manipülasyon şeklinde karşımıza çıkmakta.  Arabacı’ya göre Türkiye’de yanlış bilgi özellikle terör saldırıları veya doğal afetler gibi kriz anlarında yükselişe geçiyor.

Öyle ki Hermida’nın da altını çizdiği gibi popüler kültürde yansıtılanın aksine, bireyler kriz anlarında kendilerini kurtarmaktan çok birbirlerine yardım etmek için ellerinden geleni yapar. Bu internet ortamında bilgi paylaşarak yardım etme şeklinde karşımıza çıkar.  Hermida’ya göre kriz anlarında bilgi dalga dalga yayılır; birinci dalgada bireyler olay yerinden bilgi paylaşırken ikinci dalga yardım etmek isteyen kişilerin içerikleri yeniden paylaşmasıdır. Bu afet anlarının kayıt altına alınmasına yardımcı olsa da sahte bilgilerin hızla dolaşıma girmesine de yol açar (113).

Kriz anlarına ek olarak, yanlış bilgi seçimler gibi  siyasal söylemlerin yoğun dolaşımda olduğu dönemlerde de yükseliştedir. Politik astroturfing adı verilen taktik sosyal medyanın algı yaratma+ konusunda ne denli etkili olabileceği anlamak için önemlidir. Bu taktik ile kişiler halkın arasından biriymiş gibi davranarak bilgiler yayar ve bu bilginin olabildiğince fazla kişiye ulaşması için çabalar çünkü “enformasyonun internetteki sosyal çevreler arasındaki dolaşımı onun gerçeklik değerini…”(153) yükseltmeye yardımcı olabilir.

Böylece yalnızca bir kişiye ait olan bir fikir dipten gelen bir düşünceymiş gibi algılanabilir, halka mal edilebilir. Dolayısıyla özellikle seçim dönemlerinde siyasiler ya da destekçileri rakiplerinin itibarını zedelemek için sosyal medyayı yanlış bilgi yaymak için yoğun bir şekilde kullanır. Bunun en iyi örneklerinden biri, 2019 yerel seçimlerinde de deneyimlediğimiz asimetrik propagandalardır. “Asitmetrik propaganda… aslında A partisinden olan bir bireyin kendisini B partisinden göstererek B partisinin propaganda araçlarını manipülasyona uğratması olarak açıklanabilir.” (Congar, 2019).

Bu haberleri doğrulamak ise sanıldığından çok daha uzun ve sancılı bir süreç. Öyle ki yanlış bilgi doğru bilgiden daha hızlı şekilde ve daha geniş alanlara yayılırken (Vosoughi ve Aral, 2018) doğrulama süreci, Teyit.org yetkililerine göre,  dört saatten 72 saate kadar uzayabilmekte.

Her ne kadar yanlış bilginin doğrulanması üzerine, derin öğrenme ve yapay zeka teknolojilerinden yararlanan Doğal Dil Çözümleme (Natural Language Processing) gibi otomasyon uygulamaları geliştirilse de sürecin insansız bir şekilde gerçekleştirilmesi şu an için mümkün görünmemektedir zira bu teknolojiler hala emekleme aşamasında.

Dolayısıyla doğrulama süreci teyitçilerin uzun süren derin araştırmalarına dayanıyor. Araştırma süreci, doğrulanmak istenen bilginin niteliğine göre, veri analizi, arşiv incelemesi, resmi kurum ve kuruluşlara ulaşarak bilgi alma, tersine resim arama ve daha birçok teknikten yararlanılarak yürütülüyor. Dogrulukpayi.com çoğunlukla siyasilerin iddialarını, TÜİK, Eurostat, Dünya Bankası gibi açık veri paylaşan kurum ve kuruluşların verileri ile karşılaştırarak, PolitiFact’in geliştirdiği gerçeklik metresi üzerinde ölçümleyerek halk ile paylaşıyor.

Teyit.org ise doğrulama sürecinde daha nitel yöntemleri kullanıyor. Örneğin, sıradan kullanıcıların da kolayca kullanabileceği, Google’ın sunduğu tersine resim arama (reverse image search) önemli bir araç olarak öne çıkıyor. Tersine görüntü arama, kullanıcının yüklediği görüntüyü veri tabanında aratıp eşleşen görüntüleri kullanıcı ile paylaşıyor. Böylece teyitçi görüntünün daha önce hangi kaynaklarda kullanıldığına kolayca ulaşabiliyor. Arabacı’nın dinleyiciler ile paylaştığı diğer bir araç ise Map Checking. Özellikle seçim dönemlerinde karşılaştığımız sahte miting haberlerini teyit edebilmek için geliştirilmiş bu web tabanlı uygulama kaç insanın ne kadar yer kaplayacağını hesaplayarak harita üzerinde gösteriyor.

Alternatif Bilişim Derneği Başkanı Av. Faruk Çayır bu tekniklerin yalnızca bilgi doğrulama değil adli süreçlerde de kullanılabileceğini dile getirerek yeri bu tekniklerin geldiğinde delil yaratmaya ve doğrulamaya yardımcı olduğunun altını çizdi. Örneğin BBC Kamerun’da gerçekleşen katliamın görüntülerini detaylı analize tabii tutarak hükümeti suçlamaları kabul etmeye zorlamayı başarmıştır.

Her ne kadar Teyit.org ve Dogrulukpayi.com gibi organizasyonlar değerli çalışmalarıyla dezenformasyon ile mücadele konusunda somut adımlar atsalar da bilgi doğrulama halen birçok anlamda çözümlere muhtaç bir alan olarak karşımıza çıkıyor. Her şeyden önce ilkeleri gereği (Bkz: Teyit.org ilkeleri, dogrulukpayi.com ilkeleri) herhangi bir ödeme kabul etmeyen organizasyonların kaynak ve yeterince gönüllü bulamamaları zaman ve enerji tüketen bu süreci daha da sorunlu hale getiriyor. Öyle ki Teyit.org yetkilisi Gülin Çavuş’a göre ihbar edilen bilgilerin yalnızca %10’u teyit edilebiliyor.

**

9-10 Mart’ta TTGV Kıvılcım Merkezi’nde Teyit.org liderliğinde gerçekleştirilen Fact-ory tam da bu sorunları çözmek ve daha önemlisi bir ağ yaratmak üzere yola çıkmış bir atölye. Atölyede Design Sprint adında hızlı ve yaratıcı sorun çözümüne odaklanan teknik kullanıldı. Atölye’nin birinci gününde teyit organizasyonlarının karşılaştıkları;

Doğrulama platformlarının sınırlı sayıda internet kullanıcısına erişebilmesi,

Yanlış bilginin geniş alanlara hızla yayılabilmesi,

İnternet kullanıcılarının medya okuryazarlığı seviyesinin düşük olması ve/veya safsata bilincinin düşük olması,

Bilgi doğrulama süreçlerinin yavaş, doğrulama kaynaklarına erişimin güç olması,

Kaliteli içerik üretiminin gelir modeli ve finansal kaynak krizi içinde olması,

başlıklı sorunlar, farklı disiplinlerden gelen katılımcılardan oluşturulan gruplar arasında dağıtıldı.

Her grup kendisine atanan sorunun sebeplerini bulmak üzere dair beyin fırtınası ve araştırmalar gerçekleştirirken, alanın uzmanları olan hızlandırıcılar ve karar vericiler katılımcılara her anlamda destek vererek sürecin pürüzsüz ve hızlı ilerlemesine yardımcı oldu. Atölyenin ikinci günü ise sebepleri belirlenen sorunlara çözümler üretmek üzere fikir geliştirme odaklı gerçekleşti.

Gruplar ürettikleri çözümler doğrultusunda prototip uygulamalar, oyunlar, eylem planları projelendirerek gün sonunda kısa bir sunumla tüm atölye katılımcılarına tanıttı. Atölye sonucunda ortaya çıkarılan protipler ve eylem planları üzerine hala çalışan atölye katılımcıları, Haziran ayına kadar projelerini sonlandırarak teyit organizasyonlarına yararlı uygulamalar sunmayı planlıyor.

**

Atölyenin farklı disiplinlerden, teyit organizasyonları dışından insanları bir araya getirmesi her şeyden önce yaşanılan sorunlara çözüm bulunması konusunda alana, deyim yerindeyse, taze kan sağlayarak sorunlara farklı bakış açısı ile yaklaşılmasını sağladı. Buna ek olarak sıradan kullanıcıları bu sürece dahil etmek, alanın sorunları hakkında bilgilendirmek dezenformasyon konusunda farkındalık yaratılmasına yardımcı olurken belki de en önemlisi ortak iyi için kolektif çalışma esasına dayalı, esnek, verimli bir çalışma ağ oluşturuldu.

Yazan: Ertan Ağaoğlu, Hacettepe Üniversitesi SBE İletişim Bilimleri Y.Lisans / geliştirici; Mutlu Binark Yeni Medya mail grubu

İnsan Bu editörü; Nedim Pala Eln.Hab. müh.

Kaynakça

Congar, K. (2019). 31 Mart seçimi öncesi Teyit.org'dan yalan haber, asimetrik propaganda ve bilgi kirliliği uyarısı.

Hermida, Alfred. Herkese Söyle: Sosyal Medya’da Neden Paylaşımda Bulunuruz. İstanbul: Kafka. 2017

Kutlu, T. Ö., & Bekiroğlu, O. (2010). Türkiye’de yurttaş gazeteciliği bağlamında internet haberciliği

Mantzarlis, A. (2015). Will Verification kill Fact-Checking?

Papacharassi, Z. (2002). The Virtual Sphere. New Media &Society, Vol 4(1), 9–27.

Vosoughi, S., Roy, D., & Aral, S. (2018). The spread of true and false news online. Science, 359(6380)