Sanat

Yılmaz Güney'in öykücülüğünü incelemeye çalıştığım bir yazımda (Yılmaz Güney'in Öykücülüğünden Sanatta Türsel Geçişliliğin Sonuna http://www.insanbu.com/nihat-ates-Haberleri/350-yilmaz-guneyin-oykuculugunden-sanatta-tursel-gecisliligin-sonuna)  özellikle gerçekçi ve toplumcu sanatçılarda geçen yüzyılın başından sonuna kadar göze çarpan bir nitelikten söz ederek bu özelliğin günümüzde gözükmediğini vurgulamıştım. Brecht'ten Nâzım Hikmet'e, Nâzım Hikmet'ten Yılmaz Güney'e, Yılmaz Güney'den Kemal Özer'e kadar hemen hemen bütün gerçekçi ve toplumcu sanatçılarda saptadığımız bu nitelik için,  “Sanat türleri arasında rahat geçişkenlik -esneklik- ve o sanat dalında en az ana dalı kadar başarılı olabilmeleriydi” demiş, sonra da “Bugün sanatta neredeyse 'türler arasında geçişkenlik kesinlikle' durmuş durumdadır ya da sürekli 'romana' doğru bir akış söz konusudur. (...)” diye yazmıştım.

 

Evet, belki de saptamanın ilk bölümüyle ilgili olarak sormamız gereken iki soru var. Bunlardan ilki, sanatçılar bu “geçişkenliği”  nasıl o kadar esneklikle yapabiliyorlardı, ikincisi de öteki türlerde de en az ana sanat dallarındaki kadar nasıl başarılı olabiliyorlardı. Nâzım Hikmet, büyük bir şair olmasının yanında iyi bir oyun yazarı, senarist ve romancıyken Brecht, çığır açan büyük bir tiyatrocu, tiyatro kuramcısıyken çok iyi bir şair, romancı ve düşünür olabiliyordu. Rahmetli Kemal Özer, kendisiyle yaptığım ve girişte andığım yazıda da alıntıladığım söyleşide şöyle diyordu:

 

“-İnsan gereksinimlerini karşılamada göstereceği başarıyı, değişik doğrultulu ve çok yönlü ürünlerle sağlayacağını bilmeli diyorsunuz bir de.

• Evet. Hem türsel, hem temasal çeşitlilik burada söz konusu. Bir yanıyla yergiden, taşlamadan ağıda kadar çeşitlilik, bir yanıyla en ince duyguları kavrayıp yansıtmaya yetecek kadar işleklik. Dediğim gibi, yaşamda ne varsa o olmalı toplumcu şiirde de. Bunun örneği de var: Nâzım Hikmet'e bakmak yeterli. Düşünün, bir yanda rubailer, felsefe yapılan şiirler; bir yandan taşlamalar, siyaset yapılan şiirler; bir yanda destanlar, tarihiyle ve insanlarıyla bütün bir ülkenin kesiti. Yaşadığı dönemi tüm yönleriyle çeşitli aşamalarda, çeşitli türlerde verimli ürünlerle nasıl kucaklıyor, değil mi?”

 

Demek ki bu sanatçılara, “türler arasındaki geçişkenlikte esnekliği”, “en ince duyguları kavrayıp yansıtmak ve yaşamda ne varsa eserlerinde de onun olmasını” amaç edinmeleri sağlıyormuş. Önce söylenecek söz, içerik, sorun ve o sözü “insana” en iyi şekilde taşıyacak “biçim.” Böylece toplumcu ve gerçekçi sanatçının sözünü, geniş bir insan topluluğuna ulaştırmasının temel amacı olduğunu, bunu en çabuk, en hızlı, en anlaşılır biçimde nasıl aktarabileceğini düşünüyorsa öyle hareket ettiğini görüyoruz.

 

Peki, misafir geldikleri evlerde (türlerde) nasıl kendi evlerindeki (ana tür) gibi rahat hareket edebiliyordu, yeni evlerini yabancılamıyor, misafirlikteki evde her türlü eşyanın yerini hemen bulabiliyor; çünkü “evin” mimarisini biliyor, onun nasıl “imar” edildiğini “tarihsel” dönüşümleriyle birlikte  içselleştirmiş oluyorlardı. Genel insanlık kültürünün; o eve gelinceye kadar, gelişiminde yer alan devrimlerin, aşamaların bilincindeydiler. Evin sadece “sığınılacak, yırtıcılardan korunulacak” bir barınaktan “yaşanacak bir mekâna” dönüşmesinde yatan emeği anlıyorlardı. Sonuçta biçimin, özün -yani içeriğin- evi olduğu bilinci neredeyse otomatikleşir. Böylece mesele “insan”sa onun hiçbir “ev”i bu sanatçılara yabancı gelmemeye başlıyordu.

 

Tabii bütün tarihsel süreç içinde toplumcu ve gerçekçi sanatçıların bu rahatlıkla ev ev dolaşabildiğini iddia etmiyorum; (“Sanat türleri” arasında evi gibi rahat gezinen sanatçılara odaklanıyoruz.) özellikle bu dengenin kurulabilmesindeki eksikleri pek çoğunun “sınıf”ta çakmasına da neden olmuştur.

 

Bugün ne oluyor?

 

Biliyoruz; bugün ne oluyor, sorusunun yanıtı, “dün ne olmuştu” yanıtlanınca verilebilir. Öyleyse bugün sanatçıların sanat türleri arasında geçişkenliğinin durmasını ya da az örnekte de romana yönelmesini “dün ne olmuştu” diye sorarak yanıtlamak gerekir. Olan, “işçi sınıfının evinin yıkılması ve bir sınıf hareketi olmaktan uzaklaşması, tarihsel devrim iddiasından geriye düşmesidir.” Elbette bu tarihsel yıkım; “tek kutuplu”, finans kapitalin egemen olduğu, küresel bir dünya hâkimiyeti ortaya çıkarmış, bu hâkimiyetin de bir “kültürel ve sanatsal” ideolojisi yaratılmıştı.

 

Bu kültürel ideolojide (postmodernizm) “türler arasında evi gibi dolaşmak” değil, yansıttığı ideolojinin eklektik içeriğini somutlayan bir “disiplerarası”lık söz konusuydu artık. İnsan ve dünyayla derdi olan sanatçının ev ev dolaşması bir kenara bırakılmış, bütün “evler”in aynı potada eritilebileceği keşfedilmişti. Hem “sınıf farkları” artık ortadan kalkmıştı. Gecekondu ile malikâne arasındaki bağ siyasi değil kültüreldi. Kültüreldi, ama kültürün de küresel piyasaya uygun olması, küreselleşmesi, “politikleşmesi” “çokkültürlü” hale gelmesi, “etnik evleri kutsaması” gerekiyordu. Sanatın bir maliyeti vardı. Bu yüzden de piyasaya iyi hitap eden türlere yönelmeli ya da onları piyasaya hitap eder hale getirmeliydi. Türler birbirine yamalanabilirdi. (pastiş!) Elbette buna da en imkân veren piyasa işi romandı. Hem hâkim postmodern ideolojinin “özü” en iyi biçimde aktarılabilir, hem de metin “çoklu ve metinlerarası”na uygun hale getirilebilecek kadar esnetilebilirdi.

 

Kemal Özer'in yukarıda aktardığımız sözleriyle söylersek; toplumcu ve gerçekçi sanatçının, türler arasındaki geçişkenlikte esnekliği, 'en ince duyguları kavrayıp yansıtmak ve yaşamda ne varsa eserlerinde de onun olmasını'” sağlamak kaygısı da söz konusu olamazdı artık. Sanatın “insana aktarılmak istenen” çekirdeği kırılmış, özü kaldırıp atılmıştı. Bu “öze”, gecekondu ve malikânenin, fabrika ile borsanın “sonsuz barışı” “yamalanması” yeterliydi.

 

Sonunda “tarih” de bitti. O yüzden insanın evinin “tarihsel bilgisinin” bir önemi olamazdı. Bu sanatçı için bir yükten başka bir şey değildi. Sanatçı bir patron gibi çıkarlarını koruyarak kendi evine kiracılar bulmakla yükümlü olabilirdi ancak. Cehaletle, Aydınlanma arasındaki hiyerarşiyi kıracaklardı, Aydınlanma totolojisinin yıkımıyla, gerçek liberal ve finansal demokrasiye geçildi. Bu “ev” gerçekçi sanatçının kapısını çalıp, girdiği ev olmaktan öte bütün türlerin ziyaretine açık “müze-genelev”di artık. Tarih de oradaydı, günlük ve gündelik olan da. Sanatçının bir yere gitmesine gerek yoktu. Türler; metinlere, tuvallere, performanslara falan geliyordu nasıl olsa. “İnsani gerçeğin” insana en yetkin, en sanatsal, en çabuk, en güzel aktarımı bir kaygı değil bugün.

 

Sonuçta, bugün sanatçının gerçeklikle bağı koptukça “sözü” azalmış, söz aldığı toplumsal alanlardan kendini dışlamıştır. Bu da onda “türsel” bir arayışı noktalamıştır. Çok ayrıksı olarak noktalamayıp “deneyenler” çok komik ve kısır örnekler verebilmiştir.

Nihat Ateş

(*) Bu yazı, internet ortamında yayımladığım son yazı. Yeni yıldan itibaren şiir ve yazılarımı sadece basılı dergilerde yayımlayacağım. Olmaz ya, olur da okumak isteyenler pamuk elini cebine atmak zorunda kalacak; üzgünüm :) Bugüne kadar yazı ve şiirlerimi internet ortamında yayımlayıp bana destek olan değerli arkadaşlarıma, metinlerimi okuyarak yorum yapan, eleştiren herkese çok teşekkür ederim. Saygılarımla.