“Tarih romanı” için üç niteleme kullanılıyor günümüz edebiyat dünyasında. “Tarihsel roman” diye nitelerken bir romanı, o romanın antik ya da mitik bir dönemden kalma bir yazın yapıtı olduğunu belirtmek değil söz konusu olan. “Tarihsel bir eylem” ya da “tarihsel belge” nitelemelerindeki “tarihsel” takısı “romanın” önüne gelince bir roman türünü imler bir içerik kazanıyor. Doğrudan doğruya “geçmişte kalmış, tarih içinde yerini bulmuş” bir dönemsellikte geçen roman zamanını niteler bir hal alıyor ve bu da o romanın türsel nitelemesini belirliyor. “Tarihi roman” nitelemesini de bir olayın “tarihi” önemini belirtmek için kullandığımız “tarihi” nitelemesini taşıyor. Örneğin bugün yazılan bir romanın mükemmelliğini vurgulamak için de kullanabiliriz “tarihi roman” nitelemesini. “Tarih romanı” bu tür romanı anlatmakta belki de en uygun kavram ama onun da içeriksel olarak sorunlu durduğu kesin. Bütün sorunlarına rağmen bu üç niteleme de artık kullanıldığında okurun zihninde nasıl bir romanın anlatılmak istendiğini belirtebiliyor. Bunu bugün için yeterli olmasa bile geçerli bir kullanım olduğunu kabul edelim ve benim bu konuda “tarih romanı” nitelemesini biraz daha ehveni şer bulduğumu belirteyim.

2000'lerin başından itibaren “tarih romanı”nıyla birlikte tarih kitaplarına da özel bir ilginin bulunduğunu hemen herkes görüyor. Yayınevlerinin bütün öteki dizileri arasında bu dizilerden çıkan kitapları her zaman daha çok ilgi görüyor. Tarihin bittiği bir nokta olarak nitelenen günümüz dünyası için bu ilginin çarpıcı olduğunu da söylemek mümkün? Tabii bu ilginin nasıl bir “tarih romanı”nda yoğunlaştığı sorusu öteki birçok edebi sorunda olduğu gibi gölgede kalıyor. Bugün için garip bir ironiyle tarihin sonunun ideolojisi postmodernizmin “postmodern tarih romanın”da yoğunlaştığını saptayabiliriz. “Postmodern tarihsel romanın özelliklerini Eco’nun romancılığında yola çıkarak saptayan Göğebakan’dan aktarırsak: Bir belirsizlik egemen olay örgüsünde. Okur anlatılanlardan neyin doğru neyin yanlış anlamıyor neredeyse. (...) Roman düpedüz okurun tarihle ilgili bildiklerini ters yüz edecek biçimde kurgulanmış; Eco’nun romanının üstlendiği işlev, kelimenin tam anlamıyla tarih bozuculuğu olarak imlenebilir.(1) Aslında bu özelliklere baktığımızda post-sanatın temel sanat anlayışının nitelikleriyle bire bir örtüştüğünü görebiliriz. Post-sanatın; özellikle “tarihe mal olmuş” metinleri yapıbozum ve pastiş (yamalama) yöntemleriyle “itibarsızlaştırma” amacıyla “sıradanlığa indirgeyerek”, modernist seçkinci sanatı “gündelik” olan içinde eritip “seçkin”liğini yok etmek olarak özetlenebilecek bu anlayışını “tarih romanı” için hem “tarih” hem de “roman” için gerçekleştirdiğini saptayabiliriz.

Son dönemde yayımlanan tarih romanlarının bu özellikleriyle ne kadar tarih romanı olduğu kocaman bir soru işaretidir. Yine bu bağlamda; sağ postmodern ideolojinin sol versiyonu olarak adlandırılan “postkolonyalizm”den kaynaklanan ve kimlik, farklılık, çokkültürlülük gibi kavramlarla üretilen ideolojinin referanslarıyla ortaya çıkan, Batı'da yaşayan Doğu kökenli romancıların yazdıkları tarih romanlarını ya da bakış açısı bildiğimiz, tanıdığımız “oryantalizm” bakışından da ötedeki bu “postkolonyal” ideolojiyle yazılmış Batılı romancıların “Doğu tarih”ine yönelişlerini görüyoruz; özellikle de böyle tarih romanlarının dilimize çevrildiğini. Özellikle Jamal Mahjoup, Umberto Eco, Orhan Pamuk vb. yazarların, Doğu mistisizmi içinde “çokkültürlülük, kimlik, farklılık” derken yazdıklarının “tarih romanından” çok, tarihi bu kavramlar etrafında yeniden okumak ve okutmak amacı taşıdığını da saptayabiliriz. Tarih gizemleştirilip “şifrelenmiştir.” Bunun için de en uygun alanlar elbette mistisizm, fal, saray, giderek de aristokrasidir. Oysa “tarih romanı” dediğimiz metni şu şekilde açıklayabiliriz: “Döblin’in deyişiyle 'tarihsel roman' her şeyden önce bir romandır, tarih değil,” sözü geçerli olmakla beraber, tarihsellik düşüncesi/tarihsel temel önemlidir. Çünkü tarihsel roman, konusunu tarihsel olaylara yaslar. Tür olarak tarihsel romanın geçmişi 19. yüzyıla kadar gitmektedir. Temelini atan yazara olarak da Walter Scott bilinmektedir. Scott’un 1814’te yayımladığı Waverly isimli romanı tarihsel roman türünün ilk örneği olarak edebiyat tarihinde yerini almıştır. Lukacs’ın belirttiği gibi, tarihsel romanın ilk İngiltere’de ortaya çıkması İngiliz burjuvazisinin tarih sahnesine çıkışıyla bağlantılı olup Aydınlanma, Fransız Devrimi de tarihsel romanın ortaya çıkışında etkendir. Tarihsel romanın özellikleri kuşkusuz konusunu geçmişten amaktan çok “her şeyi bugün gibi, gerçeğe benzerlikleri dile getirmesidir.”(2) Bugün, yukarda sözünü ettiğim  postkolonyal nitelikleriyle yayımlanan tarih romanlarında; Aydınlanma ve Fransız Devrimi’nin etkisinden öte, bu iki önemli devrimin ortaya çıkardığı “tarihsel” birikime karşı, eşitliğe karşı farklılık, sınıfa karşı kimlik, Aydınlanmaya karşı irrasyonalizm ve dinselleştirmenin olduğunu görüyoruz. Tarih diye tarikat, cemaat, kabala, kilise, cami gizemiyle boğulan bu romanlar, çoğun “tarih romanı” kategorisi içinde de yeri olan “tarihsel kişilikleri” kullanabilmesinin avantajlarından yararlanıyorlar. Eh post-sanat piyasasında para edecek, satış şansını artıracak daha ne olsun! Çünkü “İrrasyonalizm bugünün kuralıdır; çünkü insanların irrasyonalizmi pazarın irrasyonalizmiyle örtüşmek zorundadır. Keza küreselleşme pazarı birleştirir ve insanları böler, çünkü insanlar birbiriyle dayanışan halklar değil, bireysel tüketiciler olarak hareket ettikleri zaman, küresel pazarın amaçları için en iyi şekilde kullanılırlar.(3) Ayrıca post-sanatın “itibarsızlaştırma” mekanizmasını kullanarak tarihin gerçekle bağını koparıp bir üstkurmacanın parçası haline getirmek ve tarihsel birikimin ne derece sığ olduğunu göstermeye çalışmak da bu türden tarih romanının bir parçası ve sorunsallaştırdığı şeydir.

Bir roman kahramanı olarak tarih

İnsanlığın devrimci dönemlerinde ortaya çıkan edebiyatta, (post-sanatçıların “sığ” bulmalarının tersine) insanlığın evrensel tarihsel birikimine gönderme yaparak veya bu tarihin kendisini bir roman kahramanı gibi kullanarak yazılan romanlar ve romanlarımız özellikle “tarih romanı” kategorisi içinde sayılmasa bile önemli bir yer tutar. Büyük proleter devrimden sonra kendi sanatını kurma yoluna giren işçi sınıfının bu sanatın biçimsel özelliklerini yaratmak da önemli bir estetik çaba gerektirmiş, burjuva mirası bir kenara atmayıp ondan yararlanabileceğini söyleyenler de bir kenara atılması gerektiğini söyleyenler de olmuştur. Özellikle birincilere bugün baktığımızda önemli biçimsel denemelere girişmiş olduklarını görürüz. “İnsanlık tarihi” de elbette bu estetik çabaların merkezinde yerini almıştır. Giderek bu tarihi romanlarının bir parçası haline getirmişler ve yeniden yaratacakları bir tarihin öznesi olarak insanı bu tarihin içinde görmüşlerdir. Bu “gerçekçilik” için önemli bir kazanım olmuş, tarihin kendisi bir roman kahramanına dönüşmüştür.

Bununla birlikte Cumhuriyet devriminden sonra yazılan romanımız devrimci bir dönemin romanı olarak “tarih”i romanların kahramanlarından biri yapma başarısını göstermiştir. Bunda elbetti ki tarihsel bir yeniden kuruluş mücadelesinin payı büyüktür ve bu tarih ister istemez romancının “romanında” yerini almıştır. Üç İstanbul’un Adnan’ı bir dönemin tarihinin yarattığı roman kahramanıdır örneğin. Yakup Kadri’nin Ankara’sı bir devrim sürecinin belleği olmuştur artık. “Tarih” bütün romanlarda romanın kurgusunu belirleyen bir önemli bir öğe olduğu gibi tekrarlayalım, bu tarih içindeki roman kahramanlarını biçimleyendir de aynı zamanda. Bu birkaç örnek, mücadele dönemi romanının tarihe yüklediği işlevin, kendi tarihini kurmacanın ötesine taşıyarak, bir bellek işlevi olduğunu gösterir bizlere. Ne diyordu Eduardo Galeano: “Hatırlama hakkı, BM tarafından kutsanan insan hakları arasında yer almaz ama bugün onu canlandırmak ve hayata geçirmek hiçbir zaman olmadığı kadar gerekli.(4) Tarih romanının, dinselleştirmeyle harmanlanmış, tarihi bir üstkurmacaya çevirerek itibarsızlaştırmış “tarih romanından” çok, “tarih”in bir edebiyat türü haline geldiği bellek kazandırma işleviyle bizler için bir anlam kazandığı ortada.   

(1) Aktaran Mediha Göbenli; Direnmenin Estetiğine Güven –Karşılaştırmalı Edebiyat Bağlamında Peter Weisse ve Vedat Türkali, 1. Basım, Kasım 2005, s. 197

(2) age, s.198

(3) Aijaz Ahmad, aktaran Mediha Göbenli, age, s. 125

(4) Eduardo Galeano, Yürüyen Kelimeler, s. 195

Nihat Ateş