Medya

Evet, aynı Amerikan kovboy filmlerindeki gibi. Çoğunluğun ‘vurun, öldürün’e benzeyen kışkırtıcı haykırışları var, o kadar. Günü yaşamak var, ânı yaşamak var, şıpınişi akıntıya atlamak var. Çünkü görünüşteki, yüzeydeki ilericilik, akıntıya atlamakta. Oysa Boğaz çocukları iyi bilirler, sudaki akıntılar yalnız yüzey akıntıları değildir, dip akıntıları da vardır. Yüzeyde başka görünür suyun akıntısı, derinde tersi yöndedir. İnternette yapacağınız kısacık bir araştırmada bile, kadının âdet döneminde bulunduğu günlerde yaşanacak cinsel ilişkilerde kadının da erkeğin de mikroplara karşı daha güçsüz durumda olduğu, üstelik yıkanmanın, hele de sıcak suyun kanamayı daha da artırdığı bilgileriyle karşılaşırsınız. Bunun yanına, 50-100 yıl öncesine kadarki yıkanma koşullarını da ekleyin. Karşınıza, kanayan ama temizlenemeyen kadın çıkar. Temizlenemeyene de, bütün dillerde başka başka sözcüklerle de olsa, aynı kavramla ‘kirli’ denir. ‘Kirli’ sözcüğü, o kanamalı günlerde erkeği kadından uzak tutmak için bulunmuş ve gerçeği en doğru veren, en akıllıca, en saygılı sözcüktür de.

     Bu kez, “bir delinin bir kuyuya kırk akıllının çıkaramayacağı bir taş atması” rolünü Hürriyet gazetesinden Elvan Yarma oynamış.

     Türk Dil Kurumu Sözlüğünde ‘kirli’ sözcüğünün anlamlarından biri olarak     “Aybaşı durumunda bulunan (kadın)” yazdığını, kurumu ayıplayarak haberleştirmiş. (http://www.hurriyet.com.tr/tdk-regl-olan-kadina-tanim-kirli-40097894)

     Ama bu taşın çıkarılması çok kolay. Zaten tam, ‘koyu bilgisizlik’ deyip geçecekken, haberinin altındaki ilk yorum çarpmaz mı gözünüze? Soyadını Shafak biçiminde  yazmaya meraklı romancımız “çok yanlış” diye buyurmuş yorumundaki saçma sapan sözlük bilgisiyle. Fakat bu yorumcunun kimliği önemli. Elif Şafak benim adımın benim bildiğim, kullanageldiğim adım olduğunu söylese, adımdan bile kuşkulanırım. En azından, “Bu şimdi bunu niye söyledi” diye kuşkulanırım. (Neden diye soracak olanlara, onun Baba ve Piç romanını didik didik incelediğimi, bulgularımı da sayfalar dolusu bir yazıyla Yelkovan dergisinin 1. sayısında yayımladığımı belirteyim.)

      “Tepkiler çığ gibi büyüyor”muş, kadın hakları savunucusu CHP’li milletvekili ‘kirli’ kelimesinin karşılığına regl olan kadınları koyan Türk Dil Kurumu’na tepki göstermiş, “Asıl kirli olan kendileri” demiş.

      Ayşe Sucu demiş ki: “Zihniyet mi değişti?” (http://www.sozcu.com.tr/hayatim/yasam-haberleri/tdkya-tepkiler-cig-gibi-buyuyor/)

Rahşan Gülşan ne demiş: “TDK'ya çöreklenmiş olan ve hayata baktıkları yer belli olan kimseler yine yapmış yapacağını.” (http://www.sozcu.com.tr/2016/yazarlar/rahsan-gulsan/aybasi-degil-regl-ayrica-kirli-sensin-tdk-1215025/)

Bir tanım da biz verelim. TDK’nın sözlüğü olarak, bağımsız dernek olan gerçek TDK kapatılmadan önce yayımlanmış Türkçe Sözlük’ün 1983 baskısı, o yıldan beri elimin altında durur, sonraki baskıları ise ne merak eder ne de kullanırım. Tanımı da, kullanmaya doyamadığım o sözlükten vereceğim:

Velvele: “Ar.” kısaltmasıyla Arapça olduğu belirtilmiş önce sözcüğün. “Gürültü, bağrışma,” denmiş anlamı için. Bence yetmez. Çünkü ‘velvele’nin kullanımında başka bir çağrışım da var ve o çağrışımdaki olasılık imgelemde, gürültünün kendisinden de önce beliriyor sanki.

Ne olasılığı o?

Gürültünün, bağrışmanın haklı ve doğru dürüst bir temele dayanmıyor olabileceği.

‘Kirli’nin Karşısındaki Tanım Yeni Değil, Yanlış Hiç Değil

Elimde TDK’nın 1974 basımı Türkçe Sözlük’üde var. Onda da ‘kirlenmek’ ve ‘kirli’ karşısında aynı tanımlar var. İlerici, öztürkçeci Dil Derneği’nin sözlüğüne bakın, aynı tanımı onda da görürsünüz. Ali Püsküllüoğlu’nunTürkçe Sözlük’üne bakın, onda da böyledir. Hepsi, eski-gerçek TDK’nın tanımını –haydi kopyalamış demeyelim– benimsemiş, kendi çalışmalarına olduğu gibi almışlardır. Diyeceğim, sözlüklerin zihniyeti değişmemiş. Sözlükler işlevlerini yapmaya çalışmışlar. Değişen, halkımızın ve aydınımızın zihniyeti. Akıntıya kapılmak, hazırcılık, bilmeden konuşmak, ilericiliğin, cinsiyet ayrımcılığına karşı çıkmanın, düşünmeden, araştırmadan yapılabilecek bir şey olduğunu sanmak.

Gazeteci Nilay Örnek demiş ki: “Hayatım boyunca regl ve regl olmuş kadınla ilgili pek çok esprili/esprisiz ifade duymuşumdur ama ‘Ben kirlendim’ diyen bir kadın duymadım açıkçası! Hani duysam da ‘regl’ anlamam o ayrı!” (http://www.sozcu.com.tr/hayatim/yasam-haberleri/tdkya-tepkiler-cig-gibi-buyuyor/)

Nilay Örnek’in annesi dilerim yaşıyordur. Bir sormasını öneririm. Annesi yoksa teyzesine, halasına, sorsun. Mutlaka sözlükleri doğrulayan kadınlar çıkacaktır. Nilay Örnek, “duysam da regl diye anlamam” diyor ya, işte sözlükler onun için var. Anlamadığında ya da yanlış anladığında ‘kirli, kirlenmek’ halkının dilinde ne demekmiş, açıp bakacak, halkını anlayacak. Eğer bu tanımı bulamazsa, işte o zaman haklı olarak sözlüğe kızacak, kızmalı. Evet, o zaman kızmalı.  “Halkım bir söz kullanıyor, ben o sözün halkımın kullandığı anlamını bulmak için sözlüğe bakıyorum, ama sözlük o anlamı saptamamış. Eksik bir sözlük bu!” demeli.

Hulki Aktunç’un argo sözlüğüne bakmış da, orda da görememiş! Dilini bilen biri o kullanımın argo olmadığını da sezmeli, ölçünlü/standart dilin sözlüklerine bakmalı. Argo sözlüğünde ne arasın ölçünlü dilin kirlenmek sözcüğü a Nilay Örnek!.. Bu yanlışın, senin ne kadar az sözlük kullandığını gösteriyor.

Azıcık büyüyecek olunca bile “N’oluyoruz, biz hep küçük olurduk” diyerek kendilerinden kuşkulanıp çat diye ortadan ikiye, sonra üçe bölünen komünistlerin “ilerihaber” ve “sol.org.tr” adlı siteleri de yaptıkları haberde TDK’yı ve sözlüğü suçlamışlar. Araştırmaya, hattâ sözlüğün işlevinin ne olduğunu düşünmeye gerek duymadan. (http://ilerihaber.org/icerik/tdk-kirli-kelimesini-regl-donemindeki-kadin-olarak-tanimladi-54001.html) ve

(http://haber.sol.org.tr/toplum/tdkdan-tepki-ceken-regl-tanimi-154587)

Hey gidi, dilde yazımda bir zamanların pusulası Cumhuriyet gazetesi… O da atlamış akıntıya: “TDK'den tepki çeken 'regl' tanımı. Türk Dil Kurumu (TDK) ‘kirli’ kelimesinin sözlük anlamına ‘Aybaşı durumunda bulunan (kadın)’ yazdı.” (http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/525944/TDK_den_tepki_ceken__regl__tanimi.html)

Cumhuriyet’in kapıları Atatürkçü ve Öztürkçeci Dil Derneği Başkanı Sevgi Özel’e henüz kapanmamışsa, bence hemen bir yazı yazıp bu yanılgı korosunu susturabilir Sevgi Özel . Bu, bağımsızlığı ortadan kaldırılarak Osmanlıcacılaştırılmış devlet dairesi yeni Türk Dil Kurumu’nu savunmak değil, sözlüğün ne olduğu konusunda yaygın ve tehlikeli bir yanılgıya karşı çıkmaktır çünkü.

ABC Gazetesine demiş: “TDK’ya göre regl olan kadın kirli.” (http://www.abcgazetesi.com/tdkya-gore-regl-olan-kadinkirli-14870h.htm)

Bu başlık, gerçeği doğru da yansıtmıyor, olayın oluş biçimini tersine çevirerek veriyor. Yani tanım regl, âdet, aybaşı maddelerinde değil, ‘kirli, kirlenmek’ maddelerinde. TDK regl olan kadına kirli demiyor, yani Türkçeyi kullanırken ‘kirli, kirlenmek’ denmesini önermiyor, halkın Türkçesinde ‘kirli-kirlenmek’ sözcüklerinin ‘aybaşı-âdet’ anlamlarında kullanıldığını saptıyor. Yani sözlük, işini yapıyor ve doğru yapıyor. Ama konuya böyle linç edilecek bir kaçak yakalamış gibiatlandığında (Aynı Amerikan kovboy filmlerindeki gibi), ne yazık ki kaş yapayım derken göz çıkarılıyor.

Aydınlık da kurtaramamış kendini ilericilik olmayan ilericilikten: “Türk Dil Kurumu (TDK) tepki çeken tanımlamalarına bir yenisi daha ekledi. TDK’nın internet sitesinde ‘kirli’ kelimesinin sözlük anlamına “Aybaşı durumunda bulunan (kadın)” yazıldığı ortaya çıktı.” (http://www.aydinlikgazete.com/turkiye/tdkdan-kadina-kirli-tanim-h87113.html)

Sözlüklerin işlevini bilerek konuşan bir tek Haydar Dümen’e rastladım. Ama o da kirli sözcüğünde aşağılama buluyor: “TDK bu durumu (‘bu tanımı, bu anlamı’ demek istiyor) vermek zorunda. Ama böyle bir kavramı TDK’ya hazırlayan toplum suçlu.” (http://www.sozcu.com.tr/hayatim/yasam-haberleri/tdkya-tepkiler-cig-gibi-buyuyor/)

Sözlük Nedir, Ne İş Görür?

Şimdi gelin, ‘sözlük’ denen bilgi kaynağının işlevine, tanımından bakalım.

Sözlük: Bir dilin bütün ya da belli bir çağda kullanılmış sözcük ve deyimlerini abece sırasına göre alarak tanımlarını yapan, açıklayan ya da başka dildeki karşılıklarını veren yapıt.

Peki ne yapmış bu sözlük? Şunu saptamış… (Olduğu gibi değil, anlamca aktarıyorum.) Demiş ki: Türkçede ‘kirlenmek’, ‘kirli’ sözcükleri kullanılıyor. Kullanıldığı anlamlardan biri de ‘kadının aybaşı/âdet/regl dönemindeki durumunun adı.”

Sözlük böyle kullanın diye önerme mi yapmış? Hayır. Nereden anlıyoruz? Çünkü ‘aybaşı’ ve ‘âdet’maddelerinin karşılığına ‘kirli’yi, ‘kirlenme’yi koymamış. Neden koymamış? Halkın kullanımını cinsiyet ayrımcısı bulduğundan mı?

Hayır… Sözlükler böyle çalışmazlar, hangi sözün hangi anlamda kullanıldığını bularak dili saptamakla yetinirler. Dili en iyi saptayan sözlük de, en iyi sözlük olur.

Şimdi konunun tanığı olarak konuşuyorum: Annem hep kullanırdı o sözü. Yalnız annem değil, çocuk yaşımda olduğum için öyle konuları yanımda konuşmakta sakınca görmeyen tüm kadınlar da kullanırdı.

Bu yazıda adımı yeni duyacaklar için söylüyorum. Bu da söylenir mi demeyin, ne yazık ki söylenmesi gerektiğine karar verdim. Eğer ortalık velveleye boğulmuşsa, sözünüzü duyurmak için bunu söylemek zorunda kalabiliyorsunuz. Söylemek zorunda kalmanın acısını duyarak söyleyeceğim ise şu:

İşkembeden atmıyorum. Her biri alanında saygın yerlerde yayımlanmış bir sürü dil yazım, o yazıların kimilerinin toplamından oluşan bir de kitabım var. Akıntıya atlayanların hepsi değilse bile büyük bir çoğunluğunun okudukları kitap sayısının, benim evimdeki sözlüklerin sayısına bile ulaşabileceğinden pek umutlu değilim.

Bunu… Evet, ‘o yakaladığınızı öldürmeden önce ne olur, bir susun da beni dinleyin’ anlamında söylüyorum. Bu yazıyı yazarken acıyla duyumsadığım bir şey daha var: Konusunu bilenle tartışmak, konusunu hiç bilmeyenle tartışmaktan çok daha kolaymış. Konusunu bilenle anlaşabilirsiniz ya da anlaşamazsınız. Ama ortada kötü niyet yoksa, iki tartışmacı da içtenlikle gerçeği arıyorsa, ne denli sert de tartışsanız birbirinizin sesini duymaya, birbirinizi anlamaya çalışırsınız. Ama bu kirli/kirlenme gürültüsündekötü niyet olmasa bile,gerçeği merak etmek yok, dinlemek, araştırmak yok.Hattâ tartışmak yok. Karşılıklı atışma var. Kendini ilerici sayan biri yalan yanlış bir haber yazıyor. Bozacının tanığı rolündeki Amerikan romancısı –ona böyle diyebiliriz, çünkü romanlarını Amerikan İngilizcesiyle yazıyor– o haberi şişiren bir yorum yetiştiriyor. ‘Flört’ ve ‘çapulcu’ örneklerindeki tanımlamalarıyla zaten saygınlığı yaralanmış olan sanık, bu yeni olayda ilericiler eliyle tak diye mahkûm ediliveriyor. Evet, aynı Amerikan kovboy filmlerindeki gibi. Çoğunluğun ‘vurun, öldürün’e benzeyen kışkırtıcı haykırışları var, o kadar. Günü yaşamak var, ânı yaşamak var, şıpınişi akıntıya atlamak var. Çünkü görünüşteki, yüzeydeki ilericilik, akıntıya atlamakta.

Oysa Boğaz çocukları iyi bilirler, sudaki akıntılar yalnız yüzey akıntıları değildir, dip akıntıları da vardır. Yüzeyde başka görünür suyun akıntısı, derinde tersi yöndedir.

Gelelim halk Türkçesindeki bu kullanımın suçlanmasına. Bence suçlamadan önce biraz da halkbilimi araştırması yapmak gerekiyor.

İnternette yapacağınız kısacık bir araştırmada bile, kadının âdet döneminde bulunduğu günlerde yaşanacak cinsel ilişkilerde kadının da erkeğin de mikroplara karşı daha güçsüz durumda olduğu, üstelik yıkanmanın, hele de sıcak suyun kanamayı daha da artırdığı bilgileriyle karşılaşırsınız. Bunun yanına, 50-100 yıl öncesine kadarki yıkanma koşullarını da ekleyin. Karşınıza, kanayan ama temizlenemeyen kadın çıkar. Temizlenemeyene de, bütün dillerde başka başka sözcüklerle de olsa, aynı kavramla ‘kirli’ denir. ‘Kirli’ sözcüğü, o kanamalı günlerde erkeği kadından uzak tutmak için bulunmuş ve gerçeği en doğru veren, en akıllıca, en saygılı sözcüktür de. Sevişme temizlik gerektiren bir eylemse, kadının erkeğe, yıkanamadığı için kirli olduğunu söylemesinden daha etkili, daha dürüst bir niteleme de olamaz; kadına saygısız bir niteleme de değildir, çünkü vücut kirinden söz etmektedir, benzetme falan değil, somut gerçektir.

“Anlam Kovalar, Biz Kaçarız”

Yine geliyoruz benim dil yazıları toplamı kitabımın adındaki saptamaya:

“Anlam kovalar, biz kaçarız.”

Sonra da, “göçmüş köylülük” dediğim felakete…

Anlamı geciktirmek için kimi sözcükleri değiştiriyoruz. Örneğin cinsel organların adları böyle sözcüklerdendir. Onların yerine tıp dilindeki adlarını kullandığımızda sorun kalmıyor. Fakat anlamından kaçtığımız sözcükler yalnızca cinsel içerikli sözcükler değil. Örneğin dışkılama işinin yapıldığı yerin adı önce ‘hela’ iken, sonra ‘tuvalet’ olmuştur, şimdilerde ‘lavabo’ deniyor. Fakat göçmüş köylülük, içinden geldiği kabalıktan kurtulmak adına kibarlığı abartarak başka türden sözcükleri de kaba bulmaya başlıyor ve değiştirilmesini istiyor. Yasalardan bile o sözcüklerin çıkarılmasını istiyor. Bu tür isteklerin altında aslında kendi aşağılayıcı bakış açısı yatıyor. Sözcüğü değiştirince aşağılamaktan kendini kurtaracağını sanıyor. Oysa onun ötekini aşağılamasına neden olan şey ötekinin adı değil, berikinin, yani göçmüş köylünün kendi bakış açısı.

Örneğin, Çingene sözcüğü. Çingene’ye Çingene denmemesi, yasalarda bile Roman denmesi gibi çözümler aradılar. Çünkü sözcükten korkan, gerçekte anlamdan kaçıyordu sözcükten kaçarken. O sözcüğü kullanırken aşağılamadan kullanmayı bilmiyordu. “Benim için –afedersiniz- Ermeni bile dediler” sözünü, görevi nedeniyle ülkenin en birleştirici olması gereken kişisinin ağzından duymadık mı?..

‘Sakat, kör, sağır, dilsiz’ sözcükleri de bu aşağılamanın kurbanlarıdır. Aşağılamak için kullana kullana ayıp ettiğini en sonunda anlayan ama aşağılamadan kullanmayı bilmeyen –çünkü aşağılamadan anmayı bilmiyor, andığı anda aşağılıyor, sözcüğün suçu yok– göçmüş köylü, o sözcüklerin yerine ‘engelli, görme engelli, işitme engelli, konuşma engelli’ diye yenilerini uydurdu. Bu yeni sözlerin, anlamı dolaştırıp geciktirecek özellikleri kalmadığında ise başka sözler gerekecek. Tıpkı ‘hela’ yerine ‘tuvalet’ geldikten sonra, o da kokmaya başlayınca yerini ‘lavabo’ya bırakması gibi. ‘Roman’ sözcüğü aşağılama çağrışımını geciktiremez olunca, Çingene için bu kez başka sözcük aranacak ama aşağılamadan anmak yine öğrenilemeyecek.

Yıkanamamış Olana Ne Denir?

‘Kirli’ye dönersek… Köyünde, hattâ göçebe yaşamının içinde, kanadığı halde yıkanamadığı için kirlenen kadına –kadının kendisi bile– hiç yüksünmeden ‘kirli’ derken, kentte kabalık kompleksiyle kibarlığı abartan göçmüş köylü, anasının diliyle karşılaşınca ayıp bir şeyle karşılaştığını sanıp basar yaygarayı:

“Filanca sözlük kanayan kadına ‘kirli’ diyor. Ne kadar ayıp!”

Yeniden söyleyelim: Önce doğru anlayalım. Sözlük, kanayan kadına kirli demiyor. ‘Kirli’ sözcüğünün halk arasında ‘kanama dönemindeki kadın’ için de kullanıldığını söylüyor. Yanlış mı söylüyor? Hayır. Duymamış olanlar kadın büyüklerine sorsunlar.

Peki halk neden ‘kirli’ diyor? Halkbilimi araştırmasını hak eden bir konu olmasına karşın, kadının o dönemde yıkanamayışı nedeniyle öyle söyleniyor olması, uzaktan bakışla bile hiç de küçük bir olasılık olarak görünmüyor.

Gelin, Arapça ‘velvele’yi bırakıp kanama dönemi, âdet ve aybaşı için ‘kirli-kirlenme’yi kullananların Türkçesine gidip başka bir tanıma bakalım:

Yaygara: Gereksiz olarak yüksek sesle bağırıp çağırma.

Yaygara koparmak: Bağırıp çağırmak.” İlk nitelemeyi de biz eklersek: Gereksiz olarak bağırıp çağırmak.

Peki koparılan yaygara neyi gösteriyor?

Bilgisizliğin gitgide koyulaştığını, yayıldığını; bilmediği konuda konuşmamayı, konuşması gerekiyorsa konusunu öğrenmesi gerektiğini bilmesi gerekenleri de kapsamaya başladığını…

Bir de… Korkunç bir yabancılaşmayı…

Olan Olmuş, TDK’yı Yönetenler Korkmuş

Ben bu yazıyı yayına göndermeden önce, korktuğumun bir bölümü başıma gelmiş bile. Korkuyordum, çünkü sözlük bilgisi ve Türkçe bilinci konusunda bu devlet dairesi TDK’nın yöneticilerine hiç mi hiç güvenmiyordum. Nitekim çoğunluk terörü kendilerini hemen yıldırıvermiş. “Kirlinin âdet dönemi anlamındaki kullanımı sürdükçe tanım değişmez” diyerek direniyor gibi yaptıktan sonra demişler ki, “başına ‘mecaz’ açıklaması koyacağız.” (http://www.diken.com.tr/tdk-tepki-ceken-kirli-sozcugu-icin-guncelleme-karari-aldi-bu-tanimlar-halk-arasinda-var-basina-mecaz-ibaresi-eklenecek/)

Yahu mecaz, benzetmenin olduğu yerde olur. Yıkanamamak nedeniyle, –hadi ‘sakat’ yerine ‘engelli’yi kullanmayı sevenlerin sözcüğüyle söyleyelim–kişinin yıkanma engelli olduğu için kirlendiği gibi somut bir gerçeklikte, mecaz nerede!‘Mecaz’ dediğinde somut/maddi kirliliğin değil, ruhtaki, kişilikteki başka bir kirliliğin kastedildiğini söylemiş oluyorsun ki, işte kırk akıllının çıkaramayacağı asıl taşı sen atmış oluyorsun.

TDK hemen vazgeçmeli bu korkusundan. Sağlam durup sözlüğü korumalı. Hani Türk düşmanı olduğunu bilmedikleri Osmanlı’yı pek seviyorlar ya, Osmanlıca’yı sever görünen Elif Şafak’ın, yurt çapında bir TDK düşmanlığı ateşleyecek bu yalan yanlış haberi ilk olumlayan kişi olmasını,Baba ve Piç’i okuyarak sorgulamalarını öneriyorum. Gerekirse Yelkovan dergisinin 1.sayısında bu roman üzerine yayımlanmış yazıları da okuyabilirler.<>

Hürriyet Yaşar